Skip to content

Ode aan Flora Culenborgensis van 19e eeuwse stadsdoctor Willem Alpherts

CULEMBORG • Er is een Voetnoot verschenen over de alom geroemde Flora Culenburgensis van de 19e eeuwse stadsdoctor Alpherts.

Willem Johan Alpherts (1795-1866) was een zeer toegewijde botanicus, met een speciale belangstelling voor mooie en medicinale planten. Tussen 1863 en 1865 stelde de arts en stadsdoctor met zijn opgedane kennis de Flora Culenburgensis samen.

Fraaie aquarellen
De Flora bevat 204 fraaie aquarellen van planten die Alpherts voornamelijk vond in de tuinen achter zijn huis of langs de dijk of de uiterwaarden van de Lek. In de Voetnoot laten de samenstellers de lezer op zeer toegankelijke wijze kennismaken met het botanische album. ‘Het is een album van grote artistieke waarde waarop de stad terecht trots kan zijn.”

Alpherts stond als arts in hoog aanzien, ook buiten Culemborg. Hij maakte zich zeer verdienstelijk tijdens de cholera-epidemie rond 1847 en 1848 en vijftien jaar later bij de bestrijding van het gevreesde pokkenvirus en tijdens een nieuwe cholera-uitbraak. De stadsdoctor verschafte gratis vaccinaties aan de minst vermogenden.

Rijksherbarium
Pas een paar jaar voor zijn overlijden in 1866 (waarschijnlijk ook als gevolg van de cholera) begon Alpherts aan zijn meesterwerk. De tweedelige Flora kreeg in 1896 door toedoen van Alpherts schoonzoon Th. Abeleven een plekje in de collectie van het Rijksherbarium in Leiden, het latere Natuurhistorisch Museum Naturalis.

Ruim tachtig jaar bleef het boek vrijwel onopgemerkt. Eind jaren zeventig werd Wim Rubers als jonge bioloog-onderzoeker bij het instituut door een conservator gewezen op het bestaan van de twee unieke manuscripten. “Ik wist niet wat ik zag”, zegt Rubers bijna 45 jaar later. “Ik mocht het boek lenen, dat zou nu niet meer mogelijk zijn. In de jaren daarna is in samenwerking met de Natuur- en Vogelwacht geprobeerd een herdruk te maken, maar dat bleek veel te duur.

Daarna is het boek jarenlang op de achtergrond geraakt. Ik was ondertussen met ‘duizend’ dingen tegelijk bezig en daardoor heb ik er nooit meer iets mee gedaan.” Tot vijf jaar geleden. Na gesprekken met Kees van de Vate en Leo van der Kooij, ook lid van de plantenwerkgroep van de Natuur en Vogelwacht, ontstond het idee om het kunstwerk bredere bekendheid te geven door er een Voetnoot aan te wijden. Bij Naturalis werden professionele scans gemaakt en in het regionaal archief Rivierenland in Tiel werd onderzoek gedaan naar het leven van de stadsdoctor.

Natuurzelfdruk
Voor zijn tekeningen maakte Alpherts gebruik van de natuurzelfdruk, een bijzondere negentiende-eeuwse grafische techniek om bladeren, grassen en planten op een natuurgetrouwe manier op papier weer te geven. “De Flora is het mooiste voorbeeld van natuurzelfdruk in heel Nederland en ver daarbuiten en waarschijnlijk van de hele wereld”, zegt Kees van de Vate.

Bij natuurzelfdruk werd de plant bovenop een glazen plaat gelegd die van tevoren was bestreken met verdunde inkt of een zwartsel zoals grafiet- of houtskoolpoeder. Daarna werd de plant tussen twee witte papieren zachtjes aangedrukt. Wat overbleef waren de omtrekken van de bladen en de nervatuur. Van de Vate: “De ruimten tussen de belijning heeft Alpherts ingevuld met aquarel. Hij moet er een meester in zijn geweest. Het is bijna fotografisch.”

Artistieke kwaliteiten
De artistieke kwaliteiten van de aquarellen van Alpherts zijn groot, volgens Van de Vate. “In de oorspronkelijke Flora zijn ze nog mooier dan de weergave in de Voetnoot. De kleuren spatten er vanaf en zijn precies goed getroffen. En na 160 jaar zijn ze nog steeds even levendig.”

Bij de afronding van de Voetnoot ontving het Rijksmuseum in Amsterdam een schenking uit de nalatenschap van Willem Cornelis Mees. Het gaat om een bijzondere collectie boeken en handschriften van 28 veelal iconische werken uit de 17e, 18e en 19e eeuw. Daarbij zaten ook natuurzelfdrukken van Willem Johan Alpherts. “Het is prachtig om te zien en hoort tot de meest geslaagde voorbeelden van natuurzelfdruk die we uit deze periode kennen”, oordeelde conservator bibliotheekcollecties Alex Alsemgeest.

 Zwanenbloem, aquarel van Willem Alpherts. Opgenomen in de Flora Culenborgensis.

Tuinen Ridderstraat
Alpherts woonde aan de Ridderstraat, op het huidige nummer 4. De woning had een grote tuin, die werd begrensd door de stadsmuur (later afgebroken). Van de Vate: “In die stadsmuur zat een poortje. Als je door het poortje heenging, kwam je in een benedentuin. Die reikte over een lengte van zo’n dertig meter tot aan de gracht. Alpherts was naast de eigen benedentuin ook eigenaar van de benedentuin van de buren.”

Wim Rubers heeft in de Voetnoot de botanische aspecten van de twee boekwerken van Alpherts uitvoerig beschreven. Ook heeft hij de planten opnieuw gedetermineerd en via andere bronnen de plantenrijkdom in de 19e eeuw rond Culemborg bestudeerd. “Alpherts was uit op mooie en medicinale planten. Het ging hem niet zozeer om zeldzame planten.”

Directe omgeving
Ook bleek de nieuwsgierige blik van Alpherts beperkt tot de binnenstad en directe omgeving van Culemborg. Het zuidelijk buitengebied van de stad komt niet aan de orde en een botanisch belangrijk gebied als het Spoel valt zo goed als buiten zijn blik. “Vergeet niet dat er toen maar één landweggetje was naar Geldermalsen en Tricht.”

Conclusie: “Willem Johan Alpherts beschreef de Culemborgse natuur eigenlijk niet als wetenschapper maar eerder als liefhebber, als amateur in de goede zin van het woord.” Zijn zoon Gerard ging bij zijn onderzoek naar zeldzame planten in de jaren vijftig van de 19e eeuw wel zeer gedegen te werk. “Samen met andere botanici heeft hij op wetenschappelijk verantwoorde wijze laten zien hoe rijk en bijzonder de natuur rond Culemborg in die tijd (nog) was.”

De Voetnoot ‘Flora Culenburgensis’ (72 pagina’s) is een uitgave van het Culemborgs Historisch Genootschap AWK Voet van Oudheusden. Wim Rubers, Leo van der Kooij en Kees van de Vate hebben de studie van de Flora uitgevoerd. Mike van der Linden verzorgde het kaartmateriaal en veel van de illustraties. De uitgave is in te zien op de website www.voetvanoudheusden.nl

Dick Aanen
Gepubliceerd in Culemborgse Courant, 8 augustus 2023

Dit bericht heeft 0 reacties

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Back To Top