‘Gefantaseerde stad’ van Jan van Goyen (1649) blijkt 100% Culemborg te zijn

CULEMBORG • Afgaande op schilderijen uit die tijd moet het in de 17e eeuw een drukte van belang van zeilschepen zijn geweest op de Lek.

 Vooral Jan van Goyen heeft in zijn leven honderden en nog eens honderden schilderijen gemaakt met scheepjes op de voorgrond en een stadsilhouet op de achtergrond.

Eén van die schilderijen hangt in het Rijksmuseum en heeft als titel ‘Gezicht op een gefantaseerde stad aan een rivier met de toren van Saint Pol uit Vianen’.

Ontdekking
De Culemborgse stadshistoricus Bert Blommers ontdekte in coronajaar 2020 dat de titel van het schilderij niet klopt. “Wie goed kijkt herkent het Culemborgse kasteel met de Witte Toren, de Vierkante Toren en het Donjon.” Een reproductie van het schilderij is momenteel te zien in de zomertentoonstelling ‘Culemborg ongekend – anno 1649’ in het stadhuis aan de Oude Vismarkt. De tentoonstelling werd vrijdagmiddag geopend door wethouder Daphne Bijvoet.

Het is misschien niet zo gek dat er jarenlang vanuit werd gegaan dat Van Goyen de toren St. Pol van kasteel Vianen had geschilderd. Zowel het Culemborgse als het Viaanse kasteel hadden immers spie- of erkertorentjes. Blommers: “Maar de Witte Toren is een ronde toren en de St. Pol is juist een brede vierkante toren.”

Er zijn overigens nog meer aanwijzingen dat Culemborg is afgebeeld. Te zien zijn nog de Jans Kerk, de kapel (met dakruiter) van het Elisabeth Gasthuis aan de Lange Havendijk en de grote stadstoren daar vlakbij, op de hoek van de Loentjesgracht. “Ook het stadhuis is te zien en de Barbarakerk heeft nog zijn spits.”

Blommers presenteert het schilderij van Jan van Goyen inmiddels trots als het ‘oudste stadssilhouet van Culemborg’.

Niet 100% waarheidsgetrouw
De schilderijen van Van Goyen zijn nooit 100% waarheidsgetrouw, dat wel. Zo staat de Janskerk uiterst links en de windmolen buiten de Lekpoort staat uiterst rechts. Blommers meldde zijn ontdekking in een brief aan het Rijksmuseum, maar merkwaardig genoeg kreeg hij nooit een reactie.

Van Goyen had het Culemborgse kasteel daarvoor al diverse malen vastgelegd. Blommers: “Niet erg realistisch, maar dat hoefde ook niet in die tijd. Dikwijls zie je het kasteel aan de oever van een rivier die diagonaal in de einder (horizon, red.) van het schilderij verdwijnt, soms ook in klein bestek en van dichtbij.”

‘Als een sprookje’

Daphne Bijvoet zei vrijdagmiddag in haar openingsspeech dat ze wel begreep dat het schilderij uit 1649 doorging voor een fantasieschilderij. “Want Culemborg is natuurlijk prachtig, als een sprookje, idyllisch, als een fantasie. Dat heb ik ook zo ervaren. Ik woon hier nu 24 jaar, waarvan 13 jaar in de binnenstad. Ik ben verliefd geworden op Culemborg: op deze historische binnenstad. Het is zo mooi dat dit nu ontdekt is. Dat het ongekend en onbekend is. We waarderen het initiatief om dit ongekende werk bekend te maken.”

Schetsboek
Peter Schipper, oud-conservator van het Elisabeth Weeshuismuseum, kan zich wel voorstellen hoe de schilderijen van Van Goyen tot stand kwamen. “In gedachten zie je Van Goyen langzaam voorbij varen. Het schetsboek op schoot, de pen in de hand om het profiel van de stad vast te leggen. In zijn atelier zette hij zijn schetsen om in schilderijen. Hij deed dat in zijn kenmerkende stijl met weinig kleuren en wat nevelige schildertrant. Zo bracht hij naast Culemborg ook Vianen en Tiel in beeld.”

Van Goyen produceerde in zijn leven circa 1200 schilderijen. De afbeeldingen waren razend populair. Schipper bedankte zijn vriend Bert Blommers voor zijn bijzondere ontdekking. “Jouw getrainde ogen waren daarbij van vitaal belang. Culemborg mag dankbaar zijn op een inwoner die zijn stad tot muze heeft gemaakt.”

De tentoonstelling bevat nog meer tot nu onbekende afbeeldingen van de stad Culemborg. Zoals die van Adam Francois van der Meulen. Hij werkte in de koninklijke wandtapijtenfabriek van de Franse koning Lodewijk XIV en in 1672 legde hij de Franse veroveringen vast van Culemborg, Vianen en Rhenen. De originele tekening behoort tot de Collection du Mobilier National in Parijs.
Huib Clarisse, voorzitter van Voet van Oudheusden, haakte nog even in op de verovering van de stad door de Fransen. “Misschien kunnen we de Franse staat alsnog aansprakelijk stellen en in elk geval eisen dat de toren wordt herbouwd.”

Clarisse prees Bert Blommers dat hij steeds bereid was om door te zoeken en nog eens door te zoeken totdat hij uiteindelijk gevonden had wat hij zocht. “Ik verwacht een nieuwe tentoonstelling waarbij je ook nog ontdekt dat de Nachtwacht eigenlijk de Culemborgse schutterij betreft”, zo grapte hij. “Of dat het Melkmeisje overduidelijk in deze stad is geschilderd.”

Dick Aanen, juli 2023
Gepubliceerd in Culemborgse Courant/HetKontakt